شهر بلقیس اسفراین | شهری مدفون در سکوت تاریخ

شهر بلقیس اسفراین، نامی ناشناخته اما پر راز برای علاقه‌مندان به تاریخ ایران است. این شهر در دل خاک، گوشه‌ای از عظمت تمدن‌های شرقی را حفظ کرده است. بلقیس پس از ارگ بم، دومین سازه بزرگ خشتی ایران به‌حساب می‌آید و هر ساله گردشگران زیادی را مجذوب خود می‌کند. قرارگیری در قلب خراسان شمالی و پیوند با جاده ابریشم باعث شده که این شهر از اهمیت تاریخی ویژه‌ای برخوردار باشد.

این منطقه نه فقط بقایای یک شهر کهن، بلکه شاهد رویدادهای بزرگ تاریخی بوده است. از حضور قومیت‌های مختلف گرفته تا عبور کاروان‌های تجاری و شورش‌های بزرگ، همه در قلعه و شارستان بلقیس رقم خورده‌اند. آرامش خاک این شهر مدفون، هزاران سال فرهنگ، صنعت، و معماری خاص را در دل خود پنهان کرده است.

شهر بلقیس کجاست و چه قدمتی دارد؟

شهر بلقیس در ۳ کیلومتری جنوب غرب اسفراین و در استان خراسان شمالی قرار دارد. موقعیت قرارگیری آن در کنار رودخانه جوشقان و نزدیکی به جاده تاریخی ابریشم بوده است. انتخاب این موقعیت برای ساخت شهر، دسترسی مطلوب به آب و راه‌های ارتباطی را تضمین می‌کرد.

قدمت شهر بلقیس طبق اسناد علمی به دوره ساسانی بازمی‌گردد. اما یافته‌های باستانی، حضور مداوم انسان در این منطقه را دست‌کم تا قرون نخست اسلامی تأیید می‌کنند. حفاری‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد بلقیس در دوران سامانی، سلجوقی و صفوی به اوج شکوفایی خود رسیده است. رونق اقتصادی، وجود صنایع و حضور دولت‌های بزرگ، این شهر را به مرکز استراتژیک شمال شرق ایران تبدیل کرد.

مسیرهای دسترسی به شهر بلقیس

برای رسیدن به شهر بلقیس کافی است از شهر اسفراین به سمت جنوب غرب حرکت کنید. فاصله این سایت تاریخی با مرکز شهر کمتر از پنج دقیقه مسیر ماشین‌سواری است. جاده‌ای آسفالته و امکانات پارکینگ در نزدیکی ورودی شهر بلقیس، بازدید را آسان می‌سازد. بسیاری از تورهای طبیعت‌گردی یا فرهنگی، این مکان را در لیست برنامه‌های خود قرار داده‌اند.

اسفراین در مسیر ارتباطی بین بجنورد، سبزوار و مشهد قرار دارد. به همین دلیل، موقعیت جغرافیایی شهر بلقیس دسترسی مناسب از طریق جاده‌های اصلی کشور را امکان‌پذیر می‌کند. نزدیکی به مراکز اقامتی و وجود راهنمایان محلی، برای گردشگران ایرانی و خارجی جذابیت ویژه‌ای فراهم می‌کند.

رازهای کشف‌شده از دل خاک بلقیس

حفاری‌های علمی و کاوش‌های ژئومغناطیسی در سال‌های اخیر، اسرار زیادی را از دل خاک بلقیس بیرون کشیده است. بخشی از این یافته‌ها شامل سکه‌های قدیمی است که نشان از وجود ضرب‌خانه فعال در عصر صفوی و ایلخانی دارد. ساختارهای زیرزمینی و تونل‌های مخفی، با فناوری‌های نوین زمین‌شناسی کشف شده که بخش زیادی از آن‌ها، ناشناخته باقی مانده است.

کشف نمونه‌های کمیاب از سفالینه‌ها با طرح‌های کمتر دیده‌شده،‌ دیگر راز این شهر است. کارشناسان آثار تاریخی نقش‌های روی سفال را مشابه سفال‌های تاریخی مرو و سمرقند دانسته‌اند. همچنین بقایای یخدان‌های سنتی و کوره‌های سفالگری منحصربه‌فرد ثابت می‌کند که صنعت و هنر در این شهر جایگاهی ویژه داشته است.

معماری منحصربه‌فرد شهر بلقیس

معماری بلقیس از شاهکارهای خشتی جهان است. ارگ بلقیس با وسعت ۵۱ هزار متر مربع، ۳ طبقه و ۳۲ برج مقاوم، نماد قدرت و خلاقیت معماران ایرانی است. خندق‌های عمیق دور شهر هم نقش دفاعی داشته‌اند و هم بخشی از سیستم تأمین آب به حساب می‌آمده‌اند. خانه‌های شهری با دیوارهای ضخیم از چینه و چوب ساخته شده و طاق‌زدگی‌های بلند به خوبی پابرجا مانده است.

جدول زیر اجزای شاخص معماری شهر بلقیس را نشان می‌دهد:

بخش	ویژگی‌ها	دوره تاریخی
ارگ (قلعه)	۳ طبقه، ۳۲ برج، دیوار خشتی ضخیم	سلجوقی، صفوی
شارستان	دیوارهای بلند، محل زندگی ساکنان	ساسانی تا صفوی
منار تپه	بقایای مسجد جامع و بنای مذهبی	بعد مغول
یخدان‌ها	ذخیره آب و یخ شهری	صفویه
کوره سفالگری	محل صنعت سفال و آثار هنری منحصربه‌فرد	قرون وسطی

در ساخت‌وساز بلقیس، از مصالح آلی مانند چوب و الیاف گیاهی در سقف‌ها و دیوارها استفاده شده تا استحکام بیشتری ایجاد کند. این تنوع مصالح نشان از تشخیص صحیح محیط زیست و درک عمیق از نیازهای زیستی مردم در آن دوره دارد.

افسانه بلقیس و شباهت آن با نام این شهر

ادبیات کهن ایران و عرب، بلقیس را به عنوان ملکه سبا معرفی می‌کند. بسیاری از مردم قدیم باور داشتند که بلقیس مادر تمدن و دانایی است و براساس همین افسانه، شهر بلقیس را نام‌گذاری کردند. جیمز بیلی فریزر، سفرنامه‌نویس اروپایی، نیز در نوشته‌های خود داستان‌هایی درباره گنج پنهان و نگهبان افسانه‌ای شهر بلقیس روایت کرده است.

برخی مورخین، ارتباط این شهر را با افسانه‌های مقدسی مانند دیدار حضرت سلیمان و بلقیس مطرح کرده‌اند. شباهت اسمی و حضور افسانه‌های محلی باعث شده این شهر همیشه در هاله‌ای از رمز و راز باقی بماند. این پیوند تاریخی و افسانه‌ای، جذابیت بخصوصی برای گردشگران داخلی و خارجی ایجاد می‌کند.

تونل‌ها و ساختارهای دفاعی شهر بلقیس

ساختار دفاعی شهر بلقیس قابل مقایسه با عظیم‌ترین قلعه‌های شرق ایران است. دور تا دور ارگ، خندق‌های عمیقی کنده شده بود تا از نفوذ دشمن جلوگیری کند. بقایای کانال‌های آب زیرزمینی و تونل‌های مخفی که طی پژوهش‌های ژئومغناطیسی جدید کشف شده‌اند، نشان‌دهنده پیچیدگی برنامه‌ریزی دفاعی در شهر بوده است.

تونل‌ها و راه‌های مخفی، به ساکنان امکان می‌دادند که در زمان خطر، شهر را ترک کنند یا منابع را تأمین کنند. این ساختار هوشمندانه کمک می‌کرد شهروندان بلقیس در برابر حملات مغول و سایر مهاجمان، تا مدت‌ها مقاومت کنند. چنین دفاع مهندسی‌شده‌ای هنوز هم الهام‌بخش پژوهشگران معماری و نظامی است.

ثبت ملی شهر بلقیس؛ حفظ یک میراث ارزشمند

شهر بلقیس در سال ۱۳۸۰، با شماره ۴۴۹۷ به ثبت آثار ملی ایران رسید. این ثبت، نقطه عطف حفاظت و معرفی بهتر این میراث کم‌نظیر بود. تلاش متخصصان ایرانی و خارجی همواره بر بازسازی ارگ، محافظت از بقایای شارستان و ساماندهی بقعه شیخ آذری متمرکز بوده است.

در سال‌های اخیر، پرونده شهر بلقیس برای ثبت جهانی در یونسکو نیز مطرح شده است. این اقدام اهمیت ملی و بین‌المللی شهر را نشان می‌دهد. ثبت جهانی سبب تقویت برنامه‌های حفاظتی، جذب گردشگر و معرفی ارزش‌های تاریخی ایران می‌شود. سرمایه‌گذاری سازمان میراث فرهنگی و فعالیت گروه‌های داوطلب در مرمت و نگهداری این شهر، نمونه‌ای از دغدغه حفظ هویت ایرانی است.

معرفی دیگر جاذبه‌های طبیعی و گردشگری شهر اسفراین

شهر اسفراین طیف وسیعی از جاذبه‌های طبیعی و تاریخی دارد. کوه‌های آلاداغ و جنگل‌های توسکستان، طبیعت بی‌نظیری برای طبیعت‌گردی و کوهنوردی فراهم آورده‌اند. در کنار شهر بلقیس، می‌توان از بقعه شیخ آذری، آرامگاه کاشفی، کاروانسراهای تاریخی و بازارهای سنتی بازدید کرد.

رودخانه پرآب اسفراین، باغ‌های میوه و روستاهای تاریخی دیگر نقاط برجسته این منطقه هستند. برنامه‌های توریستی و طبیعت‌گردی در این شهر همواره علاقه‌مندان فرهنگی و طبیعت را جذب می‌کند. اسفراین به‌خاطر نزدیکی به جاده‌های اصلی، برای گردشگران داخلی و خارجی گزینه‌ای مطلوب به شمار می‌رود.

نتیجه‌گیری

شهر بلقیس اسفراین تلفیقی از تاریخ، معماری، افسانه و طبیعت بکر است. بازدید از این شهر باستانی، فرصتی منحصربه‌فرد برای لمس میراث کهن ایران است. هر گردشگر با قدم زدن در شهر بلقیس، معنای تاریخ و فرهنگ ایرانی را بهتر حس خواهد کرد.

حفظ این میراث ارزشمند و معرفی آن به نسل‌های آینده، رسالتی فرهنگی است. ترکیب زیبایی‌های طبیعی اسفراین با آثار باشکوه بلقیس، این شهر را به یکی از جذاب‌ترین مقصدهای گردشگری شرق ایران تبدیل می‌کند.

سوالات متداول

۱- شهر بلقیس کجا قرار گرفته؟ در سه کیلومتری جنوب غرب شهر اسفراین، استان خراسان شمالی.

۲- قدمت شهر بلقیس تا چه دوره‌ای برمی‌گردد؟ دوره ساسانی؛ اما در دوران اسلامی تا صفوی هم شکوه داشته است.

۳- ثبت ملی شهر بلقیس چه زمانی انجام شده؟ در سال ۱۳۸۰ با شماره ۴۴۹۷ ثبت ملی شد.

۴- ویژگی برجسته معماری بلقیس چیست؟ ارگ خشتی بزرگ با ۳۲ برج و خندق دفاعی.

۵- اسناد کشف‌شده چه اطلاعات جدیدی به ما داده‌اند؟ یافته‌های ژئومغناطیسی، سفال‌های کمیاب و سکه‌های دوره ایلخانی.