حمام قجر قزوین یکی از شاخص‌ترین بناهای تاریخی ایران و جاهای دیدنی قزوین است که ریشه آن به دوران صفویه بازمی‌گردد. این بنا در سال ۱۰۵۷ هجری قمری، به دستور شاه عباس دوم و به همت امیر گونه‌خان قاجار ساخته شد. در ابتدا با نام «حمام شاهی» شناخته می‌شد، اما بعدها به دلیل وابستگی بانی آن به خاندان قاجار، به «حمام قجر» تغییر نام داد. این گرمابه پس از سال‌ها کاربری عمومی و تاریخی، در سال ۱۳۸۶ به موزه مردم‌شناسی تبدیل شد.
آشنایی با حمام قجر قزوین و تاریخچه ساخت آن
این بنا با مساحتی نزدیک به ۱۰۴۵ مترمربع، در قلب شهر قزوین قرار دارد. معماری آن نمونه‌ای کامل از سبک گرمابه‌های ایرانی با ساختار علمی و مهندسی سنتی است. روایت‌ها درباره تاریخ دقیق ساخت کمی متفاوت‌اند، ولی اکثریت پژوهش‌ها سال ۱۰۵۷ هجری قمری را معتبر می‌دانند. حمام قجر طی قرون متمادی، مرکز خدمات بهداشتی و اجتماعی مردم بوده و نقش مهمی در زندگی روزمره ایفا کرده است.
در سال ۱۳۷۹، سازمان میراث فرهنگی این بنا را خریداری کرد تا از تخریب و تغییر کاربری نجات یابد. عملیات مرمت گسترده بین سال‌های ۱۳۸۱ تا ۱۳۸۴ انجام شد و در نهایت، بنا با شماره ۱۲۶۰۱ در فهرست آثار ملی ثبت گردید. دو سال بعد، این حمام با رویکردی جدید و کارکردی فرهنگی، به موزه مردم‌شناسی قزوین تبدیل شد تا میراث ناملموس و ملموس این شهر حفظ شود.
مشخصات کلی حمام قجر
| ویژگی | توضیحات |
|---|---|
| سال ساخت | ۱۰۵۷ هجری قمری (دوره صفویه) |
| بانی | امیر گونه‌خان قاجار |
| کاربری اولیه | گرمابه عمومی |
| کاربری فعلی | موزه مردم‌شناسی |
| مساحت | حدود ۱۰۴۵ مترمربع |
| بخش‌های اصلی | سربینه، میاندر، گرمخانه، چال‌حوض، گاوچاه، تونل گربه‌رو |
| مصالح اصلی | آجر، ساروج، مرمر، کاشی |
| آدرس | قزوین، خیابان عبید زاکانی، نزدیک میدان میر عماد |
معمار و بانی حمام قجر؛ از صفوی تا قاجار
بانی اصلی این بنا، امیر گونه‌خان قاجار، از فرماندهان و بزرگان قزوین بود. ساخت حمام در دوره شاه عباس دوم، با توجه به نیاز شهر به یک گرمابه بزرگ و مجهز، آغاز شد. معماران دوره صفویه سازه‌های اصلی را ساختند و استادکاران دوره قاجار با تغییرات و افزوده‌های خود سبک معماری تلفیقی حمام را شکل دادند.
این هم‌نشینی دو سبک باعث شده که حمام قجر، یک نمونه کم‌نظیر در میان گرمابه‌های ایران باشد. آجرکاری‌های اصیل، رسمی‌بندی‌های هنرمندانه و گنبدهای نورگیر، روح هنر صفوی را منعکس می‌کند، درحالی‌که برخی تزئینات و مرمت‌های ظریف، یادگار دوران قاجار هستند. چنین ترکیبی ارزش این بنا را برای مطالعات معماری دوچندان کرده است.
بخش‌ها و معماری حمام قجر
حمام قجر شامل بخش‌هایی چون سربینه، میاندر، گرمخانه، چال‌حوض، گاوچاه، تونل گربه‌رو و تون است. سربینه یک فضای هشت‌ضلعی بزرگ با حوض مرکزی و رختکن دارد. هنرمندان این بخش را با کاشی‌کاری و گچ‌بری آراسته‌اند. میاندر به‌عنوان فضای انتقالی بین بخش‌ها عمل می‌کند و مانع هدر رفت گرما می‌شود. معماران گرمخانه را به شکل صلیبی ساخته‌اند و در آن خزینه، حوض آب سرد و اتاق‌هایی برای خدمات جانبی قرار داده‌اند.
چال‌حوض محلی برای ذخیره آب سرد است، در حالی‌که گاوچاه و گاورو سیستم سنتی استخراج آب را بر عهده داشته‌اند. تونل گربه‌رو نیز برای حرکت کارکنان و سیستم انتقال گرما مورد استفاده بوده. مصالح اصلی مورد استفاده در ساختمان شامل آجر، سنگ مرمر، کاشی، ساروج و گچ است. تزئینات شامل رسمی‌بندی، مقرنس، آهک‌بری و کاشی‌کاری می‌شود که نشان‌دهنده هنر معماران آن دوران است.
کاربری‌های تاریخی و موزه مردم‌شناسی
قدیم‌ترها، این حمام فقط محل شست‌وشو نبود، بلکه جایی برای دیدارهای اجتماعی، انجام آیین‌ها، و حتی مذاکرات محلی به شمار می‌رفت. بسیاری از مراسم سنتی مانند حنابندان، زهولان حمام و شیرواره در همین مکان انجام می‌شد. نقش حمام در زندگی مردم قزوین، فراتر از یک بنای خدماتی بود.
امروزه حمام قجر به موزه مردم‌شناسی قزوین تبدیل شده است. موزه سه بخش اصلی دارد: تالار اقوام (نمایش لباس و فرهنگ تات، کرد، لر، ترک، قزوینی، آلموتی و مراغی)، تالار مشاغل (مانند حمامی، دلاک، آهنگری، نانوایی) و تالار آیین‌ها (مانند مراسم مذهبی و جشن‌ها). مجسمه‌های موزه توسط هنرمندان محمد بهرامی و رضا محمدی ساخته شده‌اند.
آدرس و مسیر دسترسی به حمام قجر قزوین
آدرس دقیق: قزوین، خیابان عبید زاکانی، جنب بازار قزوین و کاروانسرای سعدالسلطنه.
مسیر دسترسی با خودرو شخصی: از میدان ولیعصر یا میدان آزادی، وارد خیابان طالقانی یا خیابان امام خمینی شوید. تابلوهای راهنما به سمت «بازار قزوین» و «کاروانسرای سعدالسلطنه» را دنبال کنید. پارکینگ عمومی در نزدیکی بازار موجود است.
دسترسی با تاکسی یا اتوبوس: تاکسی‌های خطی مرکز شهر و ایستگاه‌های اتوبوس نزدیک بیت‌النور و بازار، شما را در فاصلهٔ چند دقیقه‌ای پیاده می‌کنند.
نکات کمتر گفته‌شده درباره حمام قجر
سیستم گرمایش این بنا تون، تیان و تونل گربه‌رو را شامل می‌شود. کارکنان با سوزاندن هیزم یا فضولات حیوانی، گرمای لازم را به بخش‌های مختلف منتقل می‌کنند. این فناوری، محصول مهندسی بومی بی‌نظیر است و دوام آن در طول قرن‌ها مهارت معماران را نشان می‌دهد.
آکوستیک خاص سربینه باعث می‌شود حتی صحبت‌های آرام نیز در فضای مرکز طنین بیفتد. مردم قزوین هنوز اصطلاحات محلی مانند زهولان حمام را به کار می‌برند. مرمت‌گران جزئیات پله‌ها و جام‌های سنگی را نیز با دقت بازسازی کرده‌اند، هرچند کمتر به این اقدامات اشاره شده است.
نتیجه‌گیری
حمام قجر تلفیقی از تاریخ، هنر، فرهنگ و معماری ایرانی است. بازدید از این مکان فرصتی برای لمس زندگی و سنت‌های گذشتگان در قزوین محسوب می‌شود
سوالات متداول
- حمام قجر در چه سالی ساخته شد؟ در سال ۱۰۵۷ هجری قمری.
- بانی حمام قجر چه کسی بود؟ امیر گونه‌خان قاجار.
- مساحت حمام چقدر است؟ حدود ۱۰۴۵ مترمربع.
- بخش‌های مهم آن کدام است؟ سربینه، میاندر، گرمخانه، چال‌حوض، گاوچاه و تونل گربه‌رو.
- کاربری فعلی بنا چیست؟ موزه مردم‌شناسی قزوین.
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
