باغ ایرانی، عمارت باشکوه، تاریخ پرفراز و نشیب: همه چیز درباره کاخ گلستان

گشتی در دل تاریخ و شکوه قاجار

26 تیر 1403

نمایی زیبا از عمارت شمس‌العماره کاخ گلستان

در قلب پایتخت ایران، گنجینه‌ای از تاریخ و هنر نهفته است که هر ساله گردشگران و تاریخ‌دانان را به سوی خود رهنمون می‌شود. کاخ گلستان، که در دوران قاجار به عنوان مقر حکومتی پادشاهان این سلسله سترگ به کار می‌رفت، دریچه‌ای به سوی گذشته پرفراز و نشیب ایران می‌گشاید. این مجموعه باشکوه که در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده، رازها و داستان‌های ناگفته فراوانی را در دل خود جای داده است.

فهرست محتوا

Toggle

از ارگ سلطنتی تا کاخ گلستان

کاخ گلستان، که پیش‌تر به نام “ارگ سلطنتی تهران” شناخته می‌شد، در طول زمان شاهد تحولات و دگرگونی‌های بسیاری بوده است. هسته اولیه این مجموعه در دوران صفویه بنا نهاده شد، اما اوج شکوه و عظمت آن را می‌توان در دوران قاجار، به ویژه در زمان حکومت ناصرالدین شاه، جستجو کرد. در این دوره، با صرف هزینه‌های هنگفت و به کارگیری هنرمندان و معماران چیره دست، کاخ گلستان به نگینه‌ای درخشان در پایتخت ایران تبدیل شد.

نام کاخ گلستان در طول تاریخ دستخوش تغییر بوده است. در ابتدا، این مکان به واسطه وجود تالاری در محدوده آن، “ارگ سلطنتی” نامیده می‌شد. سپس در دوره ناصرالدین شاه، نام آن به “عمارت مبارکه گلستان” تغییر یافت و در نهایت در دوران مظفرالدین شاه، به طور رسمی با عنوان “قصر گلستان” شناخته شد.

در این نوشته، سفری در اعماق تاریخ خواهیم داشت و با زوایای مختلف کاخ گلستان، از معماری شگفت‌انگیز و تالارهای مجلل گرفته تا روایت‌های تاریخی و حوادث مهمی که در این مکان رخ داده است، آشنا خواهیم شد. با گشت و گذار در این مجموعه، گویی در گذر زمان سیر می‌کنیم و شاهد شکوه و عظمت دوران قاجار خواهیم بود.

گذری بر تاریخ پرفراز و نشیب کاخ گلستان؛ از دوران صفویه تا پهلوی

کاخ گلستان، گوهری درخشان در قلب تهران، حکایتی دیرینه دارد که به دوران شکوه و جلال شاه‌عباس صفوی باز می‌گردد. همانطور که در سفرنامه “پیترو دلاواله” نیز به زیبایی توصیف شده، تهران در آن زمان مانند چنارستانی بود که این قصر باشکوه را در آغوش خود گرفته بود.

اما داستان این مجموعه تاریخی به سلسله صفویه ختم نمی‌شود. در طول دوران، پادشاهان سلسله‌های مختلف توجه ویژه‌ای به این کاخ داشتند و رونق و شکوه آن را حفظ می‌کردند.

نقطه عطفی در تاریخ کاخ گلستان، دوران حکومت کریم‌خان زند بود. در این دوره، با احداث دیوانخانه‌ای جدید، مجموعه شاهد تغییرات اساسی و گسترده‌ای بود. از آن پس، کاخ گلستان به عنوان قلب تپنده حکومت، میزبان رویدادهای مهم تاریخی، ملاقات‌های سیاسی و مراسم باشکوه پادشاهی بود.

با روی کار آمدن سلسله قاجار، کاخ گلستان دوران طلایی خود را تجربه کرد. پادشاهان قاجار، به ویژه ناصرالدین شاه، توجه و اهتمام ویژه‌ای به این مجموعه داشتند و با احداث بناهای جدید، تزئینات مجلل و باغ‌های زیبا، شکوه و عظمت آن را دوچندان کردند. امروزه، کاخ گلستان با معماری منحصر به فرد، تزئینات چشم‌نواز و آثار تاریخی ارزشمند، به عنوان یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری ایران شناخته می‌شود و در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده است.

شمس‌العماره؛ نگین کاخ گلستان

در میان انبوه عمارت‌های باشکوه کاخ گلستان، شمس‌العماره همچون نگینی درخشان خودنمایی می‌کند. این عمارت مرتفع که در زمان خود بلندترین بنای ایران بود، بی‌شک یکی از شاخص‌ترین جاذبه‌های این مجموعه تاریخی به شمار می‌رود.

داستان ساخت شمس‌العماره به دوران قاجار و به ناصرالدین شاه، پادشاه علاقمند به معماری فرنگی، باز می‌گردد. او که در سفرهای اروپایی خود مجذوب آسمان‌خراش‌ها شده بود، دستور داد تا عمارتی بلند و مرتفع در کاخ گلستان بنا کنند.

شمس‌العماره در پنج طبقه احداث شد و در سال 1284 هجری شمسی به بهره‌برداری رسید. این عمارت 35 متر ارتفاع داشت و در زمان خود بلندترین و مرتفع‌ترین بنای ایران محسوب می‌شد.

اما آنچه شمس‌العماره را از دیگر بناهای کاخ گلستان متمایز می‌کند، تنها ارتفاع آن نیست. در ساخت این عمارت برای اولین بار از فلز استفاده شد که در تاریخ معماری ایران تحولی عظیم به شمار می‌رفت. ناصرالدین شاه به همراه زنانش به بالای این عمارت می‌رفتند تا از منظره شهر تهران و اطراف آن لذت ببرند. شمس‌العماره در طول سال‌ها شاهد وقایع تاریخی متعددی بوده و امروزه به عنوان یکی از نمادهای مهم تاریخ و معماری ایران شناخته می‌شود.

ایوان تخت مرمر

در میان مجموعه تاریخی کاخ گلستان، دیوان‌خانه، ایوان تخت مرمر یا دارالاماره همچون نگینی درخشان می‌درخشد. قدمت این بنا به دوران کریم‌خان زند باز می‌گردد و از آن زمان تاکنون شاهد رویدادهای مهم تاریخی و شکوه و جلال سلسله‌های پادشاهی ایران بوده است.

اما شکوه و عظمت ایوان تخت مرمر در گرو تخت مرمرین آن نهفته است. این تخت به دستور فتحعلی‌شاه قاجار و توسط استادان سنگ‌تراش اصفهانی از ۶۵ قطعه مرمر بزرگ و کوچک ساخته شده است. طراحی این تخت، یادآور تخت حضرت سلیمان است که بر دوش شش فرشته یا انسان و دیو قرار گرفته است. دو شیر و یک اژد‌ها به همراه ابیاتی از ملک‌الشعرای بهار در ستایش فتحعلی‌شاه قاجار، بر روی سنگ مرمر حجاری شده و بر زیبایی و شکوه این اثر بی‌نظیر می‌افزایند.

تالار سلام؛ از موزه تا تاج‌گذاری

داستان خلق این تالار به سفر ناصرالدین شاه به غرب و دیدن موزه‌های آن دیار باز می‌گردد. شاه قاجار، مجذوب شکوه و نظم موزه‌های فرنگی، تصمیم گرفت نمونه‌ای از آن را در ارگ خود بنا کند. بدین ترتیب، بناهای قدیمی این بخش تخریب و حوض‌خانه، اتاق موزه و تالاری باشکوه جایگزین آنها شد.

تالار سلام، نه تنها عنوان اولین موزه ایران را بر دوش می‌کشد، بلکه شاهد رویدادهای مهمی در تاریخ کشورمان نیز بوده است. از جمله این رویدادها می‌توان به برگزاری مراسم سلام اشاره کرد که نام تالار نیز از آن گرفته شده است.

علاوه بر این، پس از روی کار آمدن سلسله پهلوی، تالار سلام میزبان مراسم تاج‌گذاری شاهان این سلسله نیز بود و از آن پس به تالار تاج‌گذاری نیز شهرت یافت.

نقش ناصرالدین شاه در طراحی و خلق این تالار نیز قابل توجه است. شواهد حاکی از آن است که شاه قاجار در طراحی این بنای باشکوه، نقشی فعال داشته و سلیقه و ایده‌های خود را در آن به کار برده است.

تالار آیینه

در میان تالارهای مجلل و باشکوه کاخ گلستان، تالار آئینه همچون نگینی درخشان می‌درخشد. این تالار که درست در همسایگی تالار سلام قرار دارد، از شهرتی بی‌نظیر در میان دوستداران هنر و تاریخ برخوردار است.

اما چه چیزی این تالار را تا این حد خاص و منحصر به فرد می‌کند؟ بدون شک، نقاشی کمال‌الملک، نقاش نامدار ایرانی، نقشی اساسی در شهرت تالار آئینه دارد. ناصرالدین‌شاه قاجار، پادشاه وقت ایران، از کمال‌الملک خواست تا تصویری از این تالار را به تصویر بکشد. این نقاشی که تکمیل آن پنج سال به طول انجامید، شاهکاری از هنر و ظرافت است.

نکته‌ای که در مورد این نقاشی جلب توجه می‌کند، اندازه تالار در آن است. کمال‌الملک با ظرافت تمام، تالار آئینه را در نقاشی خود بزرگ‌تر از آنچه که در واقعیت هست، به تصویر کشیده است. این ترفند هنرمندانه، عظمت و شکوه تالار را به شکلی شگفت‌انگیز به رخ بیننده می‌کشد.

تالار عاج

نقطه عطف زیبایی تالار عاج، تابلوی آبرنگی بی‌نظیر محمود خان ملک‌الشعرا است که در سال ۱۲۸۶ قمری از نمای بیرونی این تالار خلق شده است. این اثر هنری، تصویری دقیق از شکوه و عظمت تالار عاج در آن دوران را به نمایش می‌گذارد. تاریخ دقیق ساخت این تالار دقیق، اما شواهد نشان می‌دهد که قدمت آن به دورانی پیش از تالار آینه و سلام می‌رسد.

طبق نقاشی ملک‌الشعرا، تالار عاج در گذشته شامل سه ارسی بزرگ، یک ایوان باشکوه با شش ستون و یک راه‌پله زیبا بوده است. امروزه تنها دو عاج بزرگ فیل در این تالار به چشم می‌خورد که به احتمال زیاد، علت نام‌گذاری تالار نیز همین عاج‌ها بوده است.

با این وجود، برخی از مورخین معتقدند که نام اصلی تالار “آج” بوده و در زبان ترکی به معنای “گرسنه” است. این نظریه بر پایه شواهدی است که نشان می‌دهد از این تالار در گذشته برای صرف غذا و پذیرایی از مهمانان استفاده می‌شده است.

تالار ظروف

این تالار که در سال ۱۳۴۴ بر روی بقایای یک سازه از دوره قاجار بنا شده، گویی دریچه‌ای به سوی دنیایی از هنر و ظرافت می‌گشاید و ما را به سفری در زمان می‌برد.

در این تالار، شاهد انبوهی از ظروف نفیس و ارزشمند هستیم که هر کدام، حکایتی از صلح، دوستی و روابط دیپلماتیک بین ایران و دیگر کشورها را روایت می‌کنند. سرویس‌های چینی عهد ناپلئون، هدیه‌ای گرانبها از ملکه ویکتوریا که با جواهرات مزین شده، سرویس اهدایی الکساندر سوم، و ظروف نفیس نیکولای اول، امپراتور روسیه، تنها گوشه‌ای از این گنجینه بی‌نظیر هستند.

تالار برلیان

تالار برلیان، نامی که تداعی‌گر انبوهی از چلچراغ‌های نورانی و آینه‌کاری‌های ظریف است، در دل کاخ گلستان خودنمایی می‌کند. اما پیش از آنکه این تالار باشکوه ساخته شود، بنایی دیگر با نام تالار بلور از دوران فتحعلی‌شاه زینت‌بخش این مکان بود.

با گذشت زمان و فرسودگی تالار بلور، در زمان ناصرالدین‌شاه، تالار برلیان بر جای آن بنا شد. در دوره مظفرالدین شاه نیز علاوه بر مرمت بنا، تزیینات چشم‌نوازی به آن افزوده شد. تابلوی رنگ روغن موجود در تالار سلام، گواهی بر شکوه و جلال تالار بلور پیش از مرمت آن است.

در زمان ناصرالدین‌شاه، تالار برلیان به عنوان مخزنی برای نگهداری هدایای ارزشمند پادشاهان خارجی مورد استفاده قرار می‌گرفت. اما در دوران پهلوی، این تالار باشکوه به محلی برای برگزاری مهمانی‌های رسمی دربار تبدیل شد و میزبان مقامات بلندپایه و مهمانان خارجی بود.

تالار الماس

تالار الماس، با آینه‌کاری‌های ظریف و هنرمندانه‌اش، نور را در خود منعکس می‌کند و فضایی سحرآمیز و شگفت‌انگیز خلق می‌کند.

این تالار که از قدیمی‌ترین بخش‌های کاخ گلستان به حساب می‌آید، یادگار دوران باشکوه فتحعلی‌شاه قاجار است. ایوانچه‌ی سمت جنوبی و مقرنس‌های آینه‌کاری شده، شاهدی بر ذوق و سلیقه‌ی بی‌نظیر هنرمندان آن دوران هستند.

ناصرالدین‌شاه، جانشین فتحعلی‌شاه، نیز با ظرافت و سلیقه‌ی خاص خود، تغییراتی در تزیینات این تالار ایجاد کرد و بر زیبایی آن افزود. تالار الماس از بالاخانه‌ها، دهلیزها و پستوهای متعددی تشکیل شده و درست در زیر آن، حوض‌خانه‌ای بزرگ و خنک قرار دارد که در گرمای طاقت‌فرسای تابستان، مکانی ایده‌آل برای استراحت و آسایش بوده است.

خلوت کریمخانی

خلوت کریمخانی، با معماری باشکوه و حوضی فیروزه‌ای در مرکز، مکانی آرام و دل‌انگیز برای استراحت و خلوت است. این بنای سرپوشیده که به شکل ایوانی سه‌دهنه و ستون‌دار ساخته شده، در دوران ناصرالدین‌شاه قاجار به عنوان پناهگاهی دنج برای پادشاه مورد استفاده قرار می‌گرفت.

سنگ مزار ناصرالدین‌شاه قاجار، مشهورترین اثر خلوت کریمخانی، در مرکز حوض قرار گرفته است. این سنگ مرمرین با حجاری‌های ظریف، یادآور پادشاهی پرفراز و نشیب ناصرالدین‌شاه است. تصویری از شاه با شمشیری در دست بر روی سنگ حکاکی شده که شکوه و جلال دوران قاجار را به نمایش می‌گذارد.

تخت مرمرین فتحعلی‌شاه قاجار، گوهری دیگر در این مجموعه است که در دوران پهلوی دوم به خلوت کریمخانی منتقل شد. این تخت باشکوه که از سنگ مرمر یکپارچه ساخته شده، نمادی از قدرت و عظمت سلسله قاجار است.

کاخ ابیض

در دوران شکوه و جلال پادشاهی قاجار، سلطان عبدالحمید، پادشاه عثمانی، هدایایی نفیس و ارزشمند برای ناصرالدین شاه فرستاد. این هدایا شامل مبلمان استیل لوئی شانزدهم، آینه‌های مجلل، پرده‌های مخملی، مجسمه‌های برنزی و فرش‌های نفیس دست‌بافت ترکیه بود. در آن زمان، کاخ‌های ناصرالدین شاه در اوج زیبایی و شکوه خود بودند و نیازی به این هدایای گران‌بها احساس نمی‌شد.

اما ناصرالدین شاه، با ذوق هنری و سلیقه‌ی خاص خود، تصمیم گرفت تا برای این هدایای نفیس مکانی درخور شأن تدارک ببیند. از این رو، دستور ساخت کاخ جدیدی را در گوشه جنوب غربی محوطه گلستان صادر کرد. این کاخ به تقلید از معماری اروپایی، به رنگ سفید نقاشی شد و پله‌های آن از مرمر سفید ساخته شد. به همین دلیل، به کاخ ابیض مشهور شد.

در سال ۱۳۳۲، کاربری کاخ ابیض تغییر کرد و به مکانی برای نمایش آثار هنری و برگزاری نمایشگاه‌های موقت اختصاص یافت. سرانجام در سال ۱۳۴۷، این کاخ به موزه مردم‌شناسی تبدیل شد و گنجینه‌ای از پوشش‌های مردان و زنان قاجار و همچنین لباس‌های سنتی اقوام مختلف ایران را در معرض دید عموم قرار داد.

امروزه، موزه مردم‌شناسی کاخ ابیض به عنوان یکی از غنی‌ترین و قدیمی‌ترین موزه‌های مردم‌شناسی ایران شناخته می‌شود و بازدیدکنندگان را به سفری در تاریخ و فرهنگ غنی ایران می‌برد.

سخن پایانی

این مجموعه تاریخی، که روزگاری محل سکونت پادشاهان و مرکز حکومتی ایران بود، امروزه به عنوان یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری تهران، پذیرای بازدیدکنندگان از سراسر جهان است. قدم زدن در محوطه‌های سرسبز و تماشای عمارت‌های باشکوه، گویی سفری در گذر زمان است که شکوه و عظمت تاریخ ایران را به رخ می‌کشد.