حمام پهنه سمنان؛ از گرمابه تیموری تا موزه ۶۰۰ ساله
موزه مردم‌شناسی سمنان؛ روایت زندگی از دل حمام حضرت
حمام پهنه سمنان در قلب شهر تاریخی سمنان، میان مسجد جامع و امامزاده یحیی، بنایی باشکوه با پیشینه‌ای بیش از شش قرن قرار دارد؛ که مردم آن را با نام حمام حضرت نیز می‌شناسند. در سال ۸۵۶ هجری قمری، خواجه غیاث‌الدین محمد بن تاج‌الدین بهرام سمنانی، وزیر تیموری، دستور ساخت حمام پهنه سمنان را صادر کرد. بنا از همان ابتدا در فهرست موقوفات مسجد جامع سمنان قرار گرفت.
مساحت هزار متر مربعی آن با گنبدهای بلند، نقش‌های فیروزه‌ای و کاشی‌های سفید بر زمینه‌ی لاجوردی، اصالت معماری کویر را نمایش می‌دهد. در طول قرن‌ها، مردم شهر از این حمام برای شست‌وشو، تجمع و گفتگو استفاده کردند. پس از مرمت گسترده در سال ۱۳۷۳ شمسی، سازمان میراث فرهنگی بنا را به موزه مردم‌شناسی و باستان‌شناسی سمنان تبدیل کرد. بازدیدکنندگان امروز می‌توانند در فضای آرام و خنک حمام، روایت تاریخ را از دل کاشی و سنگ و بخار لمس کنند. انرژی زندگی گذشته هنوز در دیوارهای این بنا جریان دارد.
تاریخچه و ساخت حمام پهنه سمنان
در دوران سلطنت ابوالقاسم بابرخان تیموری، خواجه غیاث‌الدین محمد سمنانی ساخت حمام پهنه سمنان را آغاز کرد و آن را به‌عنوان یکی از باشکوه‌ترین بناهای تیموری در سمنان بنا نهاد. هدف اصلی این گرمابه، خدمت به مردم برای نظافت، استراحت و اجرای آیین‌های تطهیر بود و به سرعت جایگاه مرکزی در زندگی مذهبی و اجتماعی شهر پیدا کرد. در سال ۱۳۱۲ هجری قمری، حاج ملاعلی حکیم‌الهی در دوره قاجار مرمت گسترده‌ای انجام داد و سقف و دیواره‌ها را با ملات آهکی و کاشی‌های تزئینی بازسازی کرد تا بنا مقاومت بیشتری پیدا کند.
معماران سمنانی برای حفظ اصول فرهنگی، دو ورودی مجزا برای مردان و زنان طراحی کردند و نظم مذهبی را رعایت کردند. با گذشت سال‌ها و فرسایش طبیعی، اداره میراث فرهنگی استان سمنان طرح بازسازی کامل بنا را اجرا کرد و در سال ۱۳۷۳ شمسی، مجموعه را به موزه مردم‌شناسی و باستان‌شناسی سمنان تبدیل کرد. اکنون، بازدیدکنندگان می‌توانند در این موزه روایت زنده‌ای از تاریخ گرمابه‌های ایرانی را مشاهده کنند و شکوه معماری کویر را از نزدیک لمس کنند.
مسیر دسترسی به حمام پهنه سمنان
برای رسیدن به حمام پهنه سمنان باید وارد بافت تاریخی شهر سمنان شوید. این بنا در میان مسجد جامع سمنان و امامزاده یحیی، در شمال‌غربی تکیه پهنه قرار دارد
- آدرس دقیق: سمنان، میدان پهنه، جنب مسجد
- مسافت از مرکز شهر: حدود ۵۰۰ متر از میدان امام (قدس
- دسترسی با خودرو: از جاده اصلی سمنان – دامغان وارد بلوار انقلاب شوید، سپس مسیر خیابان امام و میدان پهنه را دنبال کنید. اطراف بنا پارکینگ عمومی دارد
- دسترسی پیاده: از دروازه تاریخی ارگ تا میدان پهنه حدود ۸ دقیقه پیاده‌روی است
- دسترسی با حمل‌ونقل عمومی: ایستگاه‌های تاکسی و مینی‌بوس در میدان امام و خیابان پهنه مستقر هستند.
این مسیر، از نظر تاریخی بیشترین تراکم آثار دوره تیموری و قاجاری سمنان را دارد؛ بنابراین در راه بازدید از حمام حضرت می‌توانید هم‌زمان مسجد جامع، امامزاده یحیی و بازار سنتی پهنه را نیز ببینید.
ساختار و معماری حمام پهنه
معماران حمام حضرت سمنان ترکیبی هوشمند از کارکرد و زیبایی خلق کردند و سه بخش اصلی را در مرکز بنا گنجاندند: سربینه (رختکن)، گرمخانه و خزانه آب گرم و سرد. در سربینه، گنبدی با نورگیر مرکزی بر فراز فضا قرار دارد و هوای تازه را به درون هدایت می‌کند. دیوارها را با آهک و سنگ صیقل‌خورده پوشاندند و در میانه، حوضچه‌ای مسی را برای طراوت و خنکی تعبیه کردند.
در بخش گرمخانه، قوس‌های نیم‌دایره و ستون‌های سنگی هماهنگی دلنشینی میان قدرت و ظرافت ایجاد می‌کنند. آب جاری در میان سنگ‌ها می‌پیچد و صدایش در دیواره‌ها طنین می‌اندازد تا حس آرامش را در ذهن زنده نگه دارد. معماران سیستم گرمایش را به شکل زیرزمینی طراحی کردند و گلخن را در پایین‌ترین قسمت قرار دادند تا هوای گرم از زیر کف عبور کند و دمای آب در خزانه همیشه ثابت بماند.
| بخش حمام | ویژگی معماری | کاربری |
|---|---|---|
| سربینه | گنبد با نورگیر مرکزی | محل تعویض لباس و گفتگو |
| گرمخانه | قوس‌های سنگی نیم‌دایره | بخش اصلی شست‌وشو |
| خزانه‌ها | دو حوض آب گرم و سرد | کنترل دمای آب با گلخن زیرزمینی |
سردر مردانه حمام جلوه‌ای بی‌نظیر دارد؛ کاشی‌کاری‌های قاجاری با طرح شیر و خورشید طلایی، شعرهایی به خط نستعلیق (سروده‌ی اسدالله منتخب‌السادات) و امضای «عمل زین‌العابدین سمنان ۱۳۳۰» بر آن نقش بسته است. این تزئینات، ردپای دقیق هنرمندان بومی سمنان را در معماری ملی ایران نشان می‌دهد.
موزه مردم‌شناسی و باستان‌شناسی
پس از بازسازی کامل، حمام پهنه سمنان به یکی از پربیننده‌ترین موزه‌های استان تبدیل شد. بخش نخست موزه، آثار باستانی مناطق اطراف مانند تپه حصار دامغان، تپه خندق و خطیرکوه را در خود جای داده است. مهم‌ترین اثر این بخش اسکلت انسانی ۴۰۰۰ ساله است که از عصر مفرغ می‌آید و در شرایط طبیعی باستانی حفظ شده است. در vitrines شیشه‌ای موزه، سفال‌های خاکستری هزاره دوم قبل از میلاد و ظروف عتیقه با نقش‌های هندسی قرار دارند. بخش دوم، نمایش زندگی مردم سمنان در قرن گذشته است؛ شامل ابزار حمام‌های قدیمی، وسایل پیشگویی مانند رمل، وسایل موسیقی محلی، چپق و قلیان و لباس‌های سنتی عشایر منطقه. دمای کنترل‌شده و نور ملایم فضا باعث می‌شود بازدیدکننده حس حضور میان تاریخ را داشته باشد. برای عکاسان و پژوهشگران، این موزه یکی از غنی‌ترین مراکز تصویری درباره زندگی کویری ایرانی به شمار می‌آید.
جایگاه فرهنگی و ارزش تاریخی حمام پهنه سمنان
حمام پهنه سمنان بیش از آن که بنایی فیزیکی باشد، سندی زنده از نقش اجتماعی حمام‌ها در فرهنگ ایرانی است. در گذشته، این مکان‌ها جایی برای گفت‌وگو، تبادل خبر و حتی تصمیم‌گیری‌های اجتماعی بوده‌اند. وابستگی مالی بنا به وقف مسجد جامع سمنان نشانه پیوند دیرینه بین مذهب و اجتماع است؛ بخشی از درآمد حمام برای روشنایی مسجد صرف می‌شده است. مرمت‌های چندمرحله‌ای باعث حفظ بخش عمده‌ای از آرایه‌های تیموری و قاجاری شده است. در سال ۱۳۵۳ هجری شمسی، این بنا با شماره ثبت ۱۰۲۲ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت؛ سندی از اهتمام جدی به حفظ میراث فرهنگی سمنان. امروزه گردشگران به دنبال لمس فضای تاریخی، با بازدید از این موزه، نگاهی متفاوت به مفهوم حمام‌های سنتی پیدا می‌کنند.
نتیجه‌گیری
حمام پهنه سمنان تنها یک اثر تاریخی نیست، بلکه یادگاری از همزیستی هنر، مذهب و زندگی روزمره در دل کویر است. از بخار گرم گلخن‌ها تا نقش شیر و خورشید، همه روایتگر تاریخ مردمی هستند که پاکی را با آیین زندگی پیوند زده‌اند. این موزه، امروزه مکان آرامی برای اندیشیدن به گذشته و تجربه لمس تاریخ است. در قامت یک موزه زنده، معماری هوشمند و زیبایی قاجاری را در ساختاری تیموری بازتاب می‌دهد. بازدید از این بنا، حس گذر میان قرن‌ها را در ذهن تازه می‌کند و سفری است برای درک هویت ایرانی در فضایی واقعی. همان‌طور که جاهای اطراف دیدنی سمنان تصویری از فرهنگ شهری پایتخت ارائه می‌دهند، حمام پهنه سمنان نیز تصویری زنده از زندگی و سنت در قلب کویر است؛ از دیروز تا امروز، میراثی که همچنان گرم و زنده مانده است.
برای آشنایی بیشتر با دامغان می‌توانید مقالات زیر را از مجله همسفرشیم مطالعه نمایید:
کویر حاج‌علی‌قلی کجاست؟ آشنایی با آیینه زمین در دل دامغان
مسجد تاریخانه دامغان؛ کهن‌الگوی مسجد شبستانی ایران با سازه ساسانی
آبگرم ده‌نمک دامغان | چشمه‌ای ناشناخته در قلب کویر سمنان
سوالات متداول
- حمام پهنه سمنان در کجا قرار دارد؟ در خیابان امام، بازار شیخ علاءالدوله، ضلع غربی تکیه پهنه سمنان.
- قدمت حمام پهنه به چه دوره‌ای بازمی‌گردد؟ به سال ۸۵۶ هجری قمری در دوران تیموریان.
- چرا به آن حمام حضرت می‌گویند؟ به دلیل قرارگیری در نزدیکی تکیه پهنه و بازار حضرت چنین نامی گرفته است.
- موزه فعلی چه بخش‌هایی دارد؟ بخش باستان‌شناسی و مردم‌شناسی شامل اشیا و اسکلت‌های تاریخی.
- آیا حمام پهنه ثبت ملی شده است؟ بله، در تاریخ ۳۰ دی ۱۳۵۳ با شماره ثبت ۱۰۲۲ به‌عنوان اثر ملی ایران ثبت شده است.
